İzmir’in katmanlı tarihi: Türk yerleşiminin 950 yıllık izleri
İzmir’de Türk yerleşimi 11. yüzyıldaki Çaka Bey döneminden başlıyor; Aydınoğulları, Timur sonrası bütünleşme, 19. yüzyıl demiryolları ve 9 Eylül 1922 ile şehir sosyolojisi yeniden şekilleniyor. Haber, Kadifekale’den Kordon’a uzanan 950 yıllık izleri özetliyor.
Yerel Gündem 
İzmir’in katmanlı tarihi: Türk yerleşiminin 950 yıllık izleri
YEREL GÜNDEM / İZMİR, TÜRKİYE
İlk temaslar ve Çaka Bey dönemi
İzmir ve çevresinde Türk varlığının kökleri, Bizans’ın Balkanlardan getirdiği Peçenek ve Kuman topluluklarına kadar uzanıyor. Şehir merkezinde ilk belirgin Türk hâkimiyeti ise 1081’de Selçuklu komutanı Çaka Bey’in İzmir’de kurduğu beylikle başlıyor. Kısa süren bu dönem, Anadolu’nun batı kıyılarında Türk denizciliğinin de erken örneklerini veriyor.
Aydınoğulları ve iki kaleli şehir
1317’de Aydınoğlu Mehmet Bey’in Kadifekale’yi (Yukarı Kale) fethetmesiyle İzmir’de ikinci Türk devri başladı. O tarihte kent, iç limanın kıyısındaki Aşağı Kale ve dağ eteklerindeki Yukarı Kale ekseninde iki merkezli bir yerleşimdi. 1329’da Gazi Umur Bey Aşağı Kale’yi alarak bütün İzmir’e hükmetti; ancak 1344’teki Haçlı baskınlarının ardından Türkler yukarı surlara çekildi. Dönemin kayıtlarında şehir, uzun yıllar “Türk İzmir’i” (Kadifekale ve çevresi) ile “Gavur İzmir’i” (liman ve sahil kuşağı) biçiminde anıldı; bu ifade yalnızca tarihsel bir tasnif olarak metinlerde yer buldu.
Timur sonrası bütünleşme ve sur dışına yayılma
1402 sonlarında Emir Timur’un Aşağı Kale’yi ele geçirip tahrip etmesiyle sahil kesimindeki düzen bozuldu; 15. yüzyılın ilk çeyreğinde şehir bütünüyle Türk idaresi altında kaldı. 1426’dan sonra Kadifekale içindeki nüfus yavaş yavaş sur dışına taşındı; Faik Paşa–Damlacık sırtları ve etekler yeni Türk mahallelerine dönüştü. Bu yayılma, denize doğru yerleşim halkaları oluşturarak İzmir’in topografyasını modern çağa taşıdı.
Mahallelerin sosyolojisi: Basmane’den Kordon’a
Osmanlı döneminde demografik dağılım, semtlere göre net çizgiler gösterdi. Türkler ağırlıkla Kadifekale etekleri, Halil Rıfat Paşa–Bozyaka hattı, Kemer Köprüsü ve Fevzi Paşa Bulvarı’nın güneyinde yoğunlaştı. Basmane–Yeşildere kuşağı ile Alsancaka uzanan sahada Rum ve Ermeni nüfus; İkiçeşmelik–Mezarlıkbaşı–Karataş çevresinde Yahudi cemaatleri yer tuttu. Konsolosluklar, Levantenler ve Avrupalı tüccarlar ise Kordon ve arka sokaklarıyla kentin dış ticaret damarını besledi. Bornova ve Buca’daki köşkler, Levanten yaşam kültürünün simgeleri oldu; Karşıyaka ise 20. yüzyıl başlarında demiryolu etkisiyle büyüyen karma bir yerleşime dönüştü.
Demiryolu, liman ve göç: 19. yüzyılın kırılma anları
1850’lerden itibaren Aydın ve Kasaba demiryollarının açılması ve limanın genişlemesi, İzmir’i Ege’nin en canlı ticaret merkezine çevirdi. Adalardan yoğun Rum göçü, Bornova–Buca–Alsancak hattını hızla büyüttü. Öte yandan imparatorluğun kaybedilen topraklarından gelen muhacir Türk nüfus, Kadifekale–Halil Rıfat Paşa–Kemer Köprüsü arasında boş alanlara yerleştirildi ve bu bölgelerde Türk nüfus yoğunluğu katlandı.
Kurtuluş ve yeni sayfa
1910’lara gelindiğinde yerleşim haritası ana hatlarıyla olgunlaşmıştı: Kadifekale sırtları ve güney mahallelerde Türk nüfus, Fuar–Alsancak bandında Rum, Basmane çevresinde Ermeni, Mezarlıkbaşı–Karataş hattında Yahudi toplulukları, Kordon’da konsolosluklar ve Levantenler ağırlıktaydı. 9 Eylül 1922’de İzmir’in kurtuluşu ve onu izleyen mübadele süreçleri, demografik yapıyı köklü biçimde değiştirdi; kent Cumhuriyet’in ilk yıllarında büyük ölçüde Türk nüfusun egemen olduğu bir kimliğe kavuştu.
Bugüne kalan miras: Çok katmanlı bir şehir okuması
İzmir’in 950 yıllık Türk müktesebatı, yalnızca kaleler ve mahalle adlarıyla değil; ticaret, denizcilik, zanaat ve mahalle kültürü gibi alanlarda da iz bırakıyor. Kadifekale’den Kemeraltı’na, Karataş’tan Karşıyaka’ya uzanan hat, farklı toplulukların birlikte şekillendirdiği bir çok-kültürlü şehir hafızası sunuyor. Bu mirasın korunması, geçmişin gerilimlerini bugünün zenginliğine dönüştüren kapsayıcı bir kent vizyonu ile mümkün görünüyor.
Kaynak: Mehmet Ozan Semerci / İzmirTime.com
